Het IJsselmeer als zoetwaterbekken van Nederland

22 mei, 14:50

Herbert Bos begon zijn verhaal met een bekentenis. Hoewel het vandaag vooral over de Waddenzee gaat, houdt hij zelf meer van het IJsselmeer. “Ik ben er zelfs een beetje verliefd op.” Het was de opmaat naar een duidelijke boodschap: houd rekening met minder water naar de Waddenzee.

In grote lijnen schetste de programmadirecteur allereerst de historie van ‘het blauwe hart van Nederland’, zoals hij het grootste zoetwaterbekken van ons land noemt. Die begint met de Zuiderzee, die “wild en woest” was. Al in 1671 kwam Hendrik Stevin (de zoon van Simon) met het idee om de zaak in te polderen, mogelijk zelfs tot aan de Waddeneilanden toe, zo liet Bos zien aan de hand van oude kaarten.

Er waren veel plannen, maar het duurde tot 1886 voordat er weer stappen werden gezet. De Zuiderzeevereeniging gaf het technisch bureau van ingenieur Van den Hoorn opdracht om een plan te maken. Van den Hoorn en ‘zijn hulpje’ Cornelis Lely kwamen tot de conclusie dat afdamming van de Wadden onmogelijk was. En de IJssel moest via een ‘voldoende groot meer’ kunnen afstromen naar zee.

In 1913, toen Lely voor de derde keer minister van Waterstaat was, kwam er vaart in de zaak. De echte reden daarvoor was, aldus Bos, niet de watersnoodramp van 1916 maar de hongersnood gedurende de Eerste Wereldoorlog. Er was dringend behoefte aan landbouwgrond. De Zuiderzee werd afgedamd om vijf nieuwe polders te kunnen ontwikkelen.

Dat die afsluiting – uiteindelijk in 1932 – voor de vissers een ramp betekende, deed er minder toe. Zij werden nauwelijks gecompenseerd. “Nu zouden we het een meedogenloze aanpak noemen”, stelde Bos. “Op de dag dat de Afsluitdijk werd gesloten, hingen de vlaggen in de vissersdorpen halfstok.”

Zoutindringing
Het aldus ontstane IJsselmeer is van cruciaal maatschappelijk belang voor de waterveiligheid, de zoetwaterbeschikbaarheid en het aquatisch ecosysteem, legde de directeur uit. “De bovenste helft van Nederland is afhankelijk van het IJsselmeer, tot aan de Veenkoloniën toe.”

In het voor- en najaar wordt al het water vanuit de IJssel en het regionale systeem via het IJsselmeer naar de Waddenzee afgevoerd, liet Bos zien aan de hand van grafieken. “Maar in de zomer wordt er juist gevraagd om water, dan is het IJsselmeer een blauw, kloppend hart dat de regio water levert.” Dat water is nodig voor de natuur, de landbouw en andere vormen van bedrijvigheid.

Een groot probleem voor de waterkwaliteit in het IJsselmeer is echter de zoutindringing via de sluizen. “Drinkwaterbedrijf PWN heeft een innamepunt bij Andijk, daar wil je geen zout hebben.” Dus moet er doorgespoeld worden, maar daarvoor is slechts beperkt water beschikbaar. “In de zomer verdampt 0,5 centimeter van het IJsselmeergebied. De verdamping en de vraag naar water ligt dan hoger dan het aanbod. Gevolg is dat het peil van het meer daalt.”

Een antwoord daarop is het flexibel peilbeheer dat sinds enkele jaren van kracht is. Dat maakt het voor Rijkswaterstaat mogelijk om het water “langzaam maar zeker” 20 centimeter te laten zakken. “Daarna wordt het crisis in de tent.”

En die crisis is dichtbij, waarschuwde Bos. Hij wees op klimaatverandering en ontwikkelingen als de woningbouw en de energietransitie, waardoor de watervraag alleen maar zal toenemen. Dat vraagt om maatregelen, en een ervan is minder water naar de Waddenzee. “Mijn boodschap is: ga er alsjeblieft niet van uit dat er straks meer water is”, zo besloot hij. “Op dit moment knijpen we al elke druppel uit.”

Malaria
Klopt het wel dat landaanwinning de reden was om de Zuiderzee af te sluiten, wilde iemand uit de zaal weten. Hij had de rapporten van Zuiderzeevereeniging thuis in de boekenkast staan en refereerde aan ingezonden brieven van boeren die in het voorjaar met “een gigantisch tekort” aan zoet water zaten om hun vee te drenken. Ook noemde hij de bestrijding van malaria, die veel voorkwam in het gebied.

“Er waren inderdaad meerdere redenen”, antwoordde Bos. “Maar de aanleg van nieuwe polders was de belangrijkste. Dat was natuurlijk ook politiek, want er kon geld mee worden vediend.”

Een andere aanwezige wees op de mogelijkheid van een gezamenlijke oplossing voor de brakker wordende Waddenzee en het IJsselmeer, zoals een ringdijk of peilverhoging. Dat laatste noemde Bos “een tricky onderwerp”. “Want dan moeten alle dijken rondom het IJsselmeer hoger. Iedere maatregel heeft ongelooflijk veel consequenties.”

 

Download de bij deze presentatie behoren slideshow